|
 Taşlarında
dili vardır,ustasının üzerine şekillerle,
motiflerle, desenlerle işlediği.Her
şeklin bir anlamı, her motifin bir
manası vardır.
Bu hafta Osmanlı mezar taşlarındaki
şekillerin ve motiflerin anlamlarından
bahsetmek istiyorum.
Osmanlı zamanında çok değişik sekiler ve
motifler kullanılmıştır.Her şeklin bir
anlamı vardır ve sahibini anlatır.Ama
bunu anlamak kolay iş değildir belirli
bir bilgiye ve eğitime ihtiyac vardır.
Mezar taşlarında sembolik ifadelerden
bazıları:
Mesleki Semboller: Devlet ve din
adamlarının, askerı kurum mensuplarının,
esnafın, sanatkarın, ilim adamlarının
başlıkları birbirinden farklıdır. "Mevlevı,
Selimi, Yusufi, Celalı, Mücevveze (sarayda
yüksek makam sahibi kişilerin tören
kavuğudur ve istanbul'da 17. yüzyılın
ortasından itibaren görülmektedir), "Kallavı
kavuk"lar, Osmanlı yönetiminde Sadrazam,
Kubbealtı vezirleri ve Kaptan-ı deryalar
tarafından kullanılırdı. "Katibı
kavuk"lar, Baş kapı kethüdaları kapıkulu
görevlileri ve üst düzey yeniçeriler
tarafından kullanılmıştır. Mezar
taşlarında 1828 yılından itibaren
giyilmeye başlanan Fes'ler de çok
görülen başlık biçimlerindendir. Fesler
hangi padişaha ait ise mezarda yatan
kişi de zamanın padişahının döneminde
yaşamış kişidir. II.Mahmud döneminde
"Fes" lerin en güzel örneklerini görmek
mümkündür. Bu dönemde giyilen feslere
"Mahmud* fes" denir Sultan Abdülaziz
döneminde kullanılan feslere "Azizı",
Sultan i. Abdülhamid devrinde giyilen
feslere de "Hamidı fes" adı verilmiştir.
Mezarlıklarda en çok görülen fes "Azizı
fesi"dir. Yeniçeri mezar taşları,
üzerlerindeki simge ve başlıklarla,
Osmanlı mezar taşları içerisinde ayrı
bir yere sahiptir. 101 Yeniçeri
ortasıyla 61 Yeniçeri bölüğünün
damgaları birer simge olarak taşlar
üzerine işlenmiştir. " Nalıncı keseri,
ters kılıç, çizme, çark-ı felek, çifte
makas, nalın, fener, süpürge, merdiven,
dama, üç balık, üç bayrak, zurna" gibi
şekiller yeniçerileri simgeler.
Mezar taşları üzerinde kişinin mesleğine
ve uğraştığı işlere ait sembollere de
rastlamak mümkündür.
Ressamın paleti işlenirdi mezar taşına
askerin madalyası. Mesleği ile birlikte
meşrebi de taş üzerinde yerini alırdı. "Cellat"
mezarları ayrı bir yerde bulunur ve
ahalinin defnedildiği mezarlıklara
gömülmezdi Cellat mezar taşları üzerinde
beddua edilmesini engellemek için
herhangi bir bilgiye de rastlanmazdı.
170 - 190 cm boylarında bulunan
taşlardır. Dini Semboller:
Tarikat mensuplarına ait taşların
başlıklarında mistik sembolizm oldukça
barizdir. Hayattayken giyilen başlık,
mezar taşının üst kısmında yer alır.
Mesela, Mevlevi mezar taşlarının başlık
kısmı, tarikatın sembolü sayılan " sikke"
formu şeklindedir. Bektaşı şeyhlerinin
mezar taşlarında çoğunlukla 12 terkli
yani dilimli "Hüseyn!" ve 4 terkli "Edhem!"
başlık kullanılmıştır. Bektaşılere ait
mezar taşlarında ayrıca 12 köşeli "teslim
taşı" ile " teber" ve "keşkül" gibi
tarikat eşyalarına da rastlamak
mümkündür Kadirı ve Nakşı tarikatlarına
ait mezar taşı başlıkları ise "müjganlı
"dır. Ayrıca Kadiri mezar taşlarında "IS
köşeli yıldız" ile "S yapraklı gül"
motifli kabartmalar vardır. Diğer
tarikatlara ait mezar taşları ise,
başlarındaki " terk" sayısına göre ayırt
edilirler. Bayrami' lerde 6,
halvetı'lerde 13 terkli başlık bulunur.
Sembolik Şekiller ve Motifler: Mezar
taşlarında en yaygın kullanılan ağaç
sembollerinden biri "Hayat ağacı"
motifidir. Bu motif, orta Asya kökenli
bir motif olup, kullanımı M.Ö . 8.
yıllara kadar iner. Hayat ağacı ve
dalındaki kuş figürleri ölünün kendisini
temsil etmekte ve onun Allah katına
yükselmesini sembolize etmektedir. Hayat
ağacı bolluk ve bereketin simgesidir. "
Meyveli ağaç " ise, insan-ı kamili
temsil etmektedir. Ölüm ve faniliğin
sembolü olarak kullanılan "servi ağacı"
da mezar taşlarında en çok rastlanan
motiflerdendir. Kendine has bir kokusu
olan ve yaz-kış yeşil kalan servi,
vahdeti, yani birliği sembolize eder.
Allah lafzının ilk harfi olan Elif'e de
benzetilen servinin rüzgarda sallanırken
çıkardığı " HO" sesiyle Allah'ı
zikrettiğine inanılır Servinin dalları
başka cins ağaçlardaki gibi, rüzgarda
kolay kolay sallanmaz . Bu hali ile
servi, sabrın ve temkinin de sembolüdür
Dik ve doğru duruşu ile doğruluğu ve
dürüstlüğü simgeler. Bazı mezar
taşlarında sembolizm çok fazla ileri
gitmiştir. Mesela mezar taşı üzerindeki
"servi içinde servi motif!" doğumda ölen
kadını ve doğurduğu kız çocuğunu
sembolize etmektedir' "Haşhaş bitkisi ve
çam kozalakları " ebedı uykuyu ve
cenneti temsil eder. "Meyve" motifi
ölümsüzlük sembolüdür. Müslüman için
hayatın meyvesi cennettir Bu sebeple
meyve, sembol olarak Allah'a dönüşü
ifade eder. Zira nar, incir, ve hurma
Kur'an'da cennet meyvesi olarak
anılmaktadır. Taşlar üzerinde sıkça
görmeye alıştığımız "geometrik
biçimlerin kökü Orta Asya'ya ve inanç
olarak Taoizm'e bağlanır Eşkenar dörtgen,
altıgen, kare ve dairevi sonsuzun,
kainatın sembolleridir iç içe geçmiş çok
kenarlı geometrik biçimler her dönemde
sevilerek kullanılmış olmasına rağmen
Anadolu' da daha çok Selçuklular Devri'
nde kullanılmıştır islam sanatında
geometrik biçimler, sonsuzluk ve
süreklilik göstererek Allah fikrini
hatırlatırlar. Bir düzen içerisinde süre
giden geometrik çizgiler (tek, ve sonsuz
olan) gücün, adaletin, genişliğin,
sonsuzluğun sembolüdürler. Anadolu mezar
taşlarında yaygın kullanılan motiflerin
başında "kandil" motifi gelir. Bu motif,
ölünün yolunu aydınlatıcı bir mana ile
yüklü ve bazı örneklerde kandilin gövde
kısmında ' Allah" yazdığı için "Yaratıcı"
yı sembolize eder. Mezarda yatan kişinin
kabrini aydınlattığına, onu
karanlıklardan yani bilinmeyen tehlike
ve felaketlerden koruyacağına inanılır.
12. yüzyıldan itibaren çokça kullanılan
"Lale" motifi ise, vahdet-i vücudu yani
Allah'ı sembolize etmektedir. Zira Allah
ismindeki harfler ile lale kelimesinin
yazılışındaki harflerin ebcet hesabına
göre sayı değerleri aynıdır. "Gül"ün
süsleme sanatlarında ve özellikle mezar
taşları üzerinde görülmesinin sebebi
ilahi güzelliği sembolize etmesi ve Hz.
Muhammed'in remzi olmasından
kaynaklanmaktadır. Bu yüzden " verd-i
Muhammed!" veya "gül-i Muhammed!"
isimleri de verilen gülün kokusunu n,
Hz. Muhammed'in kokusu olduğuna inanılır.
"Sümbül" motifi, Halvetıliğin ve
Sümbüllüye tarikatının sembolü olarak
kullanılmıştır. "Yasemin çiçeği", Hz.
Fatıma'nın sembolüdür.
NOT: İslamiyette mezar taşı süslemesi
yoktur ,bu tamamen Osmanlılara islamiyet
öncesi ‘Ata Kültü’nden
kalmıstır.Şamanızm inancından kaldığına
inanilmaktadır.
|
|
|
Tolga Reis
İstanbul - 03 04. 2010
http://sufizmveinsan.com |
|
