BU FASS KELİME-İ HÂRÛNİYYEDE MÜNDERIC
"HİKMET-İ İMÂMİYYE" BEYÂNINDADIR

Ve teshîr iki kısım üzerinedir. Biri müsahhır için murâd olan teshîrdir ki, şahs-ı müsahharı teshîrinde kâhirdir. Her ne kadar insâniyyette onun misli ise de, seyyidin abdini teshîri gibidir. Ve her ne kadar onun için emsâl iseler de, sultan reâyâsını teshîri gibidir. İmdi onları derece ile teshîr eyledi. Ve kısm-ı diğer, hâl ile teshîrdir. Reâyânın meliki teshîrleri gibidir ki, onlardan zulmü men' etmekte ve onların himâyelerinde ve onlara adâvet eden kimsenin kıtâlinde ve onların mallarını ve nefislerini onların üzerine, onun hıfzında, onların emriyle kâimdir. Ve bunun cümlesi reâyâ tarafından hâl ile teshîrdir ki, meliklerini bunlarda teshîr ederler. Ve hakîkatte "teshîr-i mertebe" tesmiye olunur. İmdi mertebe onun üzerine bunlar ile hükmetti. Böyle olunca mülûkten ba'zısı kendi nefsi için sa'y etti ve onlardan ba'zısı emri ârif oldu. Binâenaleyh bildi ki, mertebe ile kendi reâyâsının teshîrindedir. İmdi onların kaderlerini ve haklarını bildi. Böyle olunca Allah Teâlâ, bunun üzerine ona, alâ-mâ hüve-aleyh emr ile olan ulemânın ecrini ücret olarak verdi. Ve Allah Teâlâ ibâdının şuûnunda olduğundan dolayı, bunun misli ecr, Allah üzerine olur. İmdi âlemin küllîsi onun üzerine ism-i müsahhar ıtlâkı mümkün olmayan zât-ı Hakk'ı müsahhırdır. Ve Hak Teâlâ    كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ    (Rahmân, 55/29) ya'nî "O her anda bir şe'ndedir" buyurdu (9).

Ya'nî "teshîr" iki kısım üzerine vâkı' olur (oluşur): Bir kısmı, teshîr eden (emri altına alan, kendine bağlayan) kimseye isnâd olunan (nisbet edilen, dayandırılan) teshîrdir ki,  kendisine müsahhar (boyun eğen) ve tâbi' (emri altında) olan şahsı teshîrinde (zabtetmede) kâhirdir (ezendir, üstün gelendir). Ya'nî bu kısım teshîr (kendine bağlama), teshîr-i kahrîdir (zorla ele geçirmedir). Nitekim, bir köle insâniyyette efendisinin ve tebea (kendi uyrukları) dahi pâdişahlarının misli (benzeri) iseler de efendi kölesine ve pâdişâh efrâd-ı tebeasından (emri altında olan halkından) birisine bir şey emr (emrettiği) ve teklîf ettiği vakit, onlar cebren (zorla) ve kahren (üzerek),  kendi, keyf ve irâdelerini (isteklerini) terk edip köle efendisinin ve tebea (uyruk) pâdişâhının irâdesine (isteğine) tâbi' (uyar) ve müsahhar olurlar (boyun eğerler). Binâenaleyh (bundan dolayı) efendi kölesini ve pâdişâh tebeasını (uyruğunu, idaresi altında olanları) derece ile teshîr (boyun eğdirirler, elde) ederler. Ve teshîrin diğer kısmı, hâl ile teshîrdir. Bu da tebeanın (uyruğun) pâdişâhı teshîri (boyun eğdirtmesi, kendine bağlı kılması) gibidir ki, pâdişâh reâyasından (bütün halkından) zulüm ve cevri (haksızlığı, eziyeti) men'etmek (yasaklamak) ve onları himâye eylemek (korumak) ve tebeasına (halkına) adâvet (düşmanlık) eden milletler ile harp ve kıtâl etmek (savaşmak) ve onların mallarını ve canlarını muhâfaza eylemek husûslarında tebeasının (emri altındakilerinin) emriyle kâimdir (ayaktadır, vardır).Bu ta'dâd olunan (sayılan) umûrun (hususların) cümlesi (hepsi), reâya (bütün halkı) tarafından hâl ile teshîrdir (emri altına alma, boyun eğdirmedir) ki, pâdişâhlarını bu umûrda (hususlarda, işlerde) teshîr ederler. (tesir ederler, zorlarlar) Ve pâdişâh bu husûslarda tebeasının (emri altındakilerinin) müsahharı (boyun eğeni) ve tâbi'idir (itaat edenidir).  Bu teshîr zâhirde (görünüşte) hâl ile teshîr ise de, hakîkatte teshîr-i mertebedir (mertebe sayesinde boyun eğdirmedir) ve bu mertebe dahi mertebe-i saltanattır (sultanlık mertebesidir). İşte bu mertebe-i saltanat (padişahlık mertebesi) pâdişâhın üzerine zikrolunan (anlatılan) umûrun (hususların) kâffesiyle (bütün hepsiyle) hükmetti. Ve pâdişâh dahi kendi mertebe-i saltanatının (padişahlık mertebesinin) îcâbına (gereğine) tâbi' (uydu) ve müsahhar oldu (boyun eğdi).

İmdi (buna göre) pâdişâhlardan ba'zısı kendi nefsi için sa'y etti (çalıştı).  Ya'nî Tebeamın (halkımın) mal ve canları mahfûz olsun (korunsun) ve onların emvâl (malları) ve servetinden istifâde edeyim ve tebeam (bana tabi olanlar) kuvvetli olsun, onlar vâsıtasıyla dâhilî (iç) ve hâricî (dış) düşmanlarımdan intikâm alayım ve azimü'ş-şân (şanı, ünü büyük) bir pâdişâh olup kimseler bana mukâvemete (direnmeye) cesâret edemesin" diyen bir pâdişâh kendi nefsi için çalışır. Ve pâdişâhlardan ba'zısı emri (işleri) ârif olarak (bilerek), kendi mertebesi ile reâyâsının  (halkının) bu teshîrinde (emri altında) olduğunu ve binâenaleyh (bundan dolayı) onların kadrlerini (değerlerini, itibarlarını) ve haklarını bildi. Bu takdirde Allah Teâlâ hazretleri onun bu irfânı (bilmesi) üzerine o pâdişâha, hakîkat-i emri (hakikât hususlarını) ârif olan (bilen) ulemânın (âlimlerin) ecrini (mükâfatını)  ecr (sevab) olarak verdi. Ve Allah Teâlâ ibâdının (kullarının) şuûn (işlerinde) ve efâlinde (fiillerinde) ve amellerinin (yaptıklarının) sûretlerinde mütecellî olduğu (göründüğü) için, onlarda Hakk'ı müşâhede eden (gören) ve ibâdın (kulların) zâhiri (dış görünüşü) hasebiyle, Hak Teâlâ'nın teshîrinde (emri altında) bulunduğunu bilen böyle bir sultân-ı ârifin (bilen, arif olan sultanın) ecri (sevabı) Allah üzerinedir. Zîrâ (çünkü) Allah Teâlâ hazretleri, ibâdının (kullarının) şuûnu (işleri) ve onların hâcetlerinin (ihtiyaçlarının) kazâsı üzerinedir. Bir kimse garaz-ı nefsinden (nefsinin isteklerinden) nâşî (dolayı) olmayıp ancak Allah için bununla kâim bulunursa (sebat ederse, kararlı kalırsa), şübhesiz böyle bir kimsenin ecri (sevabı) Allah üzerine olur.

İmdi (buna göre) âlemin (evrenin) küllîsi (tamamı) zât-ı Hakk'ı (Hakk’ın Zat’ını) müsahhırdır (teshir edendir) ya'nî teshîr edicidir (itaat ettiricidir). Fakat, âlem (evren) Zât-ı Hakk-ı (Hakk’ın Zatını) teshîr etmekle (itaat ettirmekle) berâber O'na Müsahhar" (boyun eğmiş) ya'nî “Tâbi” (emrine boyun eğen) ismini vermek mümkün değildir. Ve Hak Teâlâ    كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ    (Rahmân, 55/29) yâ'nî “O her anda bir şe’ndedir” buyurdu. Bu şân (keyfiyet, hal) ise, ancak ibâdının (kullarının) şuûnudur (işleridir).

Ma'lûm olsun (bilinsin) ki, diğer fasslarda (konularda) dahi kirâren (takrar tekrar) beyân buyurulduğu (anlatıldığı) üzere vücûd-ı hakîki, (gerçek varlık) ancak Hakk'ın vücûd-ı vâhid-i latîfinden (tek nurun varlığından) ibârettir. Bu vücûd-ı latîf-i hakîkî (gerçek nur varlık) esmâ-i nâmütenâhîsi (sınırsız esması) hasebiyle (bakımından), merâtib-i kesâfete (koyu, yoğun mertebeye) tenezzül edip (inip) suver-i muhtelife (çeşitli şekiller) ile taayyün (belirmiş, meydana çıkmış) ve takayyûd etmiştir (kayıtlanmıştır). Binâenaleyh (bundan dolayı) ibâdın (kulların) şuûnunda (işlerinde) vücûd (varlık) ve hakîkat cihetinden (yönünden) mütecellî olan (görünen) ancak Hak'tır; aslâ ortada gayr (başka) yoktur. Tesmiye-i gayriyyet (başka, başkalık diye isimlendirilmesi) onun taayyün (belirmesi, suretlenmesi) ve takayyüdü (kayıtlanması) cihetinden (yönünden) vâki' olur (gerçekleşir). Ve Fass-ı İlyâsî'de (İlyas bölümünde) "Vücûd"un (varlığın) müessir (tesir eden (etkileyen) ve müesserûn-fîh (tesiri kabul eden (etkilenen) ) kısımlarına münkasim (bölünmüş) olduğu beyân edilmiş (anlatılmış) idi. Ya'nî ayn-ı vâhide-i Hak (tek hakikat olan Hak) bir i'tibâr (husus) ile "müessir" (etkileyen) ve bir i'tibâr (husus) ile "müesserün-fîh"dir (etkilenendir).  Âlem (evren) Hakk'ın zâhiri (dış görünüşü, dışı) olup müesserün-fîhdir (etkiyi kabul eden, etkilenendir) ve Hak ise âlemin (evrenin) bâtını (iç yönü, ruhu) olup müessirdir (etkileyendir). Binâenaleyh (bundan dolayı) teshîr eden (itaat ettiren) ve teshîr olunan (itaat eden) ancak Hakk'ın kendi nefsidir ve gayr  (başka) yoktur ki Hak, onun müsahharı (boyun eğeni, itaat edeni) olsun.

Misâl: İnsanın şahsı ayn-ı vâhidedir (tek hakikâttir) ve insanın bâtını (iç yönü, ruhu) onun endişesidir (düşüncesidir) ve zâhiri (dış yönü, görünüşü) onun cismidir (madde bedenidir). Ve bu cism-i zâhiri (madde beden), endîşesiyle (düşüncesiyle) müteharriktir (hareketlidir). Ve bâtını (ruhu) "Kalk yazı yaz!" demedikçe, yed-i zâhiri (beden eli) kalemi alıp yazı yazmaz. Binâenaleyh (bundan dolayı) bâtını (ruhu) müessir (tesir eden (etkileyen) ve cismi (bedeni) müesserûn-fîh (tesiri kabul eden (etkilenen) olmuş olur. Zîrâ (çünkü) bâtını (ruhu) zâhirinde (bedeninde) te'sîr (etki) eder. Maahâzâ (böyle iken) gerek müessir (tesir eden) ve gerek müesserûn-fîh (tesiri kabul eden) o şahsın ayn-ı vâhidesidir (tek hakikâtidir).  İşte bunun gibi insanın zâhiri (dışı) olan cismi (madde bedeni), bâtını (içi) olan endîşesinin (düşüncesinin) müsahharı (itaat edeni, boyun eğenidir) ve tâbi'idir; (uyanıdır) ve bâtını (ruhu) olan endişesi (düşüncesi) dahi zâhiri (dışı) olan cisminin (madde bedeninin) müsahhırı (itaat ettireni) ve metbû'udur (uyulanıdır). Şu halde teshîr eden (itaat ettiren) ve teshîr olunan, (itaat eden) ancak şahsın ayn-ı vâhidesinden (tek hakikâtten) ibârettir. Burada gayrin (başkanın) vücûdu (varlığı) yoktur.

Devam edecek